Sehemu A (Alama 10)

Soma kwa makini maneno yaliyo kwenye kisanduku kisha ujaze nafasi zilizo wazi.

1. Binadamu aliweza kutengeneza mishale, visu, mikuki na mashoka wakati wa zama za mawe za .
2. Uwezo wa binadamu kutengeneza zana kabla ya ukoloni ulionyesha maendeleo ya .
3. Wakati wa zama za mawe za kati binadamu alianza kutembea kwa miguu .
4. Njia sahihi ya kilimo katika maeneo yenye mwinuko na mmomonyoko ni .
5. Kiongozi wa jamii za Wahaya kabla ya ukoloni na uhuru alijulikana kama .

Sehemu B (Alama 18)

Mfumo wa Utawala wa Kifalme – Buhaya

Chunguza kielelezo na jibu maswali yanayofuata.

1. Herufi A inawakilisha aliyekuwa kiongozi mkuu aliyejulikana kama .
2. Herufi B inawakilisha mawaziri waliojulikana kama .
3. Herufi C inawakilisha baraza la washauri lililojulikana kama .
4. Herufi D inawakilisha waliokuwa wenyeviti wa vijiji waliojulikana kama .

Vidokezo: Chapa/Print ukurasa huu au ujaze moja kwa moja mkondoni.

Sehemu A (Alama 10) – Majibu na Maelezo

Soma maelezo baada ya kila jibu ili kuelewa sababu.

1. Binadamu aliweza kutengeneza mishale, visu, mikuki na mashoka wakati wa zama za mawe za Kati.
   Sababu: Zama za mawe za kati (Middle Stone Age) zilijulikana kwa maendeleo ya kutengeneza zana za mawe zilizoboreshwa zaidi, mfano mishale yenye ncha kali.
2. Uwezo wa binadamu kutengeneza zana kabla ya ukoloni ulionyesha maendeleo ya kisayansi.
   Sababu: Ujuzi wa kuchonga na kuunda zana ni matokeo ya kutumia akili na mbinu (science) katika maisha ya kila siku.
3. Wakati wa zama za mawe za kati binadamu alianza kutembea kwa miguu miwili.
   Sababu: Kutembea kwa miguu miwili (bipedalism) kulirahisisha kubeba zana na kupata mwonekano mzuri wa mazingira.
4. Njia sahihi ya kilimo katika maeneo yenye mwinuko na mmomonyoko ni matuta ya kukingama.
   Sababu: Matuta hukinga mmomonyoko wa udongo na kuhifadhi unyevu, hasa kwenye mashamba ya miteremko.
5. Kiongozi wa jamii za Wahaya kabla ya ukoloni na uhuru alijulikana kama Omukama.
   Sababu: Omukama alikuwa mfalme wa kifalme katika utawala wa kabila la Wahaya.

Sehemu B (Alama 18) – Majibu na Maelezo

Mfumo wa Utawala wa Kifalme – Buhaya

1. Herufi A inawakilisha aliyekuwa kiongozi mkuu aliyejulikana kama Omukama.
   Sababu: Omukama ndiye mfalme wa juu aliyesimamia utawala na sheria.
2. Herufi B inawakilisha mawaziri waliojulikana kama Mawaziri.
   Sababu: Walisaidia Omukama katika kusimamia wizara na idara za kifalme.
3. Herufi C inawakilisha baraza la washauri lililojulikana kama Baraza la Washauri.
   Sababu: Lilimshauri mfalme juu ya masuala ya kisiasa, kijamii na kiuchumi.
4. Herufi D inawakilisha waliokuwa wenyeviti wa vijiji waliojulikana kama Wenyeviti wa Vijiji.
   Sababu: Walisimamia shughuli za kila siku za vijiji na kuwasiliana na viongozi wa juu.